Prof. Dr. Nebi Dervishi :
“Dita e Verës në Strugë dikur dhe sot”
Nga lënda e gjërë etnologjike e cila dita-ditës, nën presionin e faktorëve të ndryshëm, po i humbet vlerat e saj autenike, një vend të veçantë zë cikli festave kalendarike popullore si dhe ritet dhe këngët me të cilat shoqërohen ato, të cilat në strukturën e tyre përmbajtësore mbarsin një varg formash arkaike, përmes të cilave reflektohet mënyra e jetesës, gjegjësish botëkuptimi apo interpretimi i fenomeneve natyrore nga paraardhësit tanë më të hershëm. Njeriu, gjegjësisht paraardhësit tani duke qenë të varur dhe të lidhur ngushtë me natyrë nga e cila siguronin ekzistencën, kanë ndërlidhur festat kalendarike me ditë të caktuara të vitit dhe me ndihmën e riteve të motmotit dhe këngëve të krijuara enkas për këtë rast kanë tentuar t’i zhdukin forcat misterioze për të cilat është menduar se janë të dëmshme për shëndetin, familjen, bagëtinë, etj. Në këtë kuadër, vlen të theksohet fakti se “studimi i festave ritual të motmotit, qoftë edhe në këtë fazë të vonë, ndriçon një periudhë të caktuar të zhvillimit histoiko-shoqëror të vëndit, dëshmon për autoktoninë e popullit, për bazën unitare etnike të tij, për ndryshime, afri dhe ndikime të ndërsjellta me popujt fqinj”.
Shqiptarët e trevave linore (Kosovë e Maqeodni Perëndimore) nga pikpamja konfesionale i takojnë përgjithësisht besimit islam, sunit dhe bektashianë, dhe një pjesë e vogël besimit të krishterë. Mirëpo, në kalendarin e festive të tyre fetare, ata kremtojnë, edhe sot e kësaj dite, edhe festa të tyre të ritit pagan e të krishterë, e cila pa dyshim është shprehje tradicionale apo trashigimisë së lashtë historike, kohë kur i ushtronin apo kultivonin këto besime.
Ritet e motmotit apo festat e motmotit zënë një vend me rëndësi në lirikën e trevave lindore shqiptare, të cilat janë të shoqëruara me rite dhe këngë popullore. Kryesisht këngët këndohen apo interpretohen nga fëmijët, ndërkaq formulat magjike dhe ritualet zhvillohen nga gratë e moshuara. Kjo ndodh kështu ngase këto krijime dhe këto festa janë shumë të vjetra e araike dhe në ta hasen gjurmë të lashta pagane. Nuk janë të rralla ato raste, thot Prof Eqerem Qabej, ku pas emrit krishter ose musliman të një figure fshihet mbeturina e një figure pagane, të cilën vetëm syri i dijetarit arrin të zbulojë në qenësinë e saj të vërtetë.
Në kuadër të ciklit të riteve të motmotit dhe të këngëve popullore kalindarike që në shumë rajone të trevave lindore këndohen në veçanti dallohen ato të Ditës së Verës, për të cilat janë të gërshetuara një varg elementesh të magjisë apo religjionit të mëhershëm përmes të cilave insistohet që të zbuten forcat misterioze për të cilat besohet se kanë në duar fatin e njeriut dhe natyrës. Pjesa më e madhe e riteve që ekzekutohen në këtë feste, është e ngjasme me ritet e tjera që zhvillohen në përgjithësi edhe në vise të tjera shqiptare, por, edhe më gjërë, por në këtë drejtim hasen edhe disa elemente specifike,veçmas sa i përket formës së manifestimit të riteve. Në këtë mënyrë, uniteti i riteve Brenda popullit tonë, pa mos i mohuar edhe nuancat lokale, paraqet edhe një dëshmi të unitetit etnik të qenjes sonë kombëtare.
Është fakt i njohur tanimë se në ritet e motmotit dhe në këngët e festave kalindarike popullore, përveç elementeve të religjionit pagan janë inkorporuar edhe elemente të mëvonshme të religjionit monoteist, por kur është në pyetje Dita e Verës, folkloristi i njohur Qemal Haxhasani me të drejtë konstaton se “në asnjë rast të kësaj feste dhe në asnjë rajon të vendit tonë nuk janë gërshetuar ritet e Ditës së Verës me elemente të religjioneve moniteiste. Dita e Verës ka mbetur një nga festat tradicionale popullore në të cilën reflektohen në mënyrë më autentike lidhjet e thella shpirtërore të Shqiptarit me përtërijen e nayrës, botën e luleve, të punës, produktivitetit”.
Thelbi i Ditës së Verës është i ndërlidhur ngushtë me ndryshimet astronomike që ndodhin për shkak të rrotullimit të Toks rreth Diellit me ç‘rast krijohen kushte të tjera në natyrë të cilat pastaj ndikojnë ndaj degëve ekonomike: buqësi dhe blektori. Për shkak të ndërrimit të kushteve meteorologjike shfaqet kënaqësi për mbarimin e periudhës dimërore dhe fillimin e periudhës verore kur fillon të gjelbërojë natyra, të ngrohet moti dhe kur fillojnë punët që kanë të bëjnë me bujqësinë dhe blektorinë.
Ritet e Ditës së Verës nga disa studjues trajtohen edhe si rite të kalimit, andaj sipas tyre, kjo periudhë kalimtare nga pikëpamja mitologjike konceptohet si kohë-kufi, kohë-kalim ndërmjet dihotomive vdekje0jetë, natë-ditë, e vjetër- e re, etj.
Për njeriun religjoz koha nuk është e njëtrajtshme apo e pasegmentizuar. Ekzistojnë periudha të Kohës së shenjtë, gjegjësisht koha e festive (kryesisht periodike) por ekzistojnë edhe periudha të Kohës profane, kohëzgjatja e zakonshme, e përdithshme e kohës, e privuar nga rëndësia religjioze. Ndërmjet dy kohërave të sipërpërmenura, nënkuptohet se ekzistojnë ndërpreje, por njeriu religjioz arrin që përmes riteve të ndryshme, “të kalojë” pa kurfarë rreziku nga kohëzgjatja e zakonshme në Kohë të shenjtë. Koha e shenjtë sipas antyrës së saj është reverzibike, gjegjësisht ajo paraqet Kohën fillestare mitike.
Në këtë kontekst çdo festë kalendarike popullore, në rasin tonë konkret Dita e Verës, paraqet periudhë apo interval të kohës së shenjtë. Andaj përmes riteve të nduardurshme tentohet të fitohet bekimi apo hiri i forcave të liga me qëllim që të mos rrezikohet ekzistenca e homo religious-it.
Në trevat lindore shqiptare dikurë por edhe tani kremtohen në mënyrë masovike me të gjitha ritet përcjellëse këto festa të motmotit : DITA E VERËS (14 mars) ose siç quhet në fshatrat e Strugës “VERËZA”, DITA E SULLTAN NEVRUZIT (22 mars), FESTA E SHËN GJERGJIT (6 maj); DITA E EREMISË (14 maj) dhe DITA E SHËN MITRIT (8 Nëntor). Në të shumtën e rasteve festat e motmotit në trevat lindore shqiptare me ndonjë përjashtim të vogël, si në rajonet e Dërvenit të Shkupit, shënohen në datë të cakutar, pra data e kremtes nuk ndryshon.
Dita e Verës zë një vend të caktuar në kuadër të ciklit të festave popullore kalendarike. Në qendër të vëmendjes së kësaj feste qëndron botëkuptimi religjioz-magjik. Sepse ndryshimi i pamjes së antyrës është akt i dëshiruar, gjegjësisht fryt i një vullneti kolektiv. Të gjitha ritet që ekzekutohen për këtë festë popullore kanë për qëllim dëbimin e forcave të liga si dhe sigurimin e fryteve në të ardhmen. Veçoritë themelore që përbëjnë semantikën e Ditës së Verës në të gjitha trevat etnike të trevave lindore mund të ndahen në disa grupe dhe atë: Rite me zjarrin, Rite me gjelbërimin, Rite me ujin, Rite me nyjen e perit, Rite me vezë etj .
DITA E VERËS OSE VERËZA: është festa e parë në stinën e Pranverës, e cila rëndom bie në 14 mars sipas kalendarit të ri, ose më 1 mars sipas kalendarit të vjetër. Festa zgjat dy ditë në të gjitha trevat lindore. Dita e parë quhet “arife”, kurse dita e dytë (14 marsi) quhet Verëza ose Dita e Verës. Parapregatitjet fillojnë më 12 mars, në mbrëmje zakonisht një grua e moshuar ose “ e regjur në kësi punësh”, “shtin qiqra”, dhe pasi të vij brumi, gratë do të shkojnë të marrin brumin dhe me këtë brumë do të gatuajn bukë, e cila quhet “qahija” ose “kulaçka” apo “kuleçë”. Qahija dhe kulaçët kanë formën e rrumbullakët me diametër prej 15-20 cent. . Qahija para se të piqet lyhet me vezë. Qahija dhe kulaçët kanë shijen e ëmbël, e cila vjen nga qiqra.
Po atë ditë (13 mars) gratë apo zojat e shtëpisë zihejnë vezë dhe në ujin e zierjes shtinë lëvore të thata të qepës, me qëllim që vezët të marrin ngjyrën e kuqërremtë. Përveç vezëve zonjat e shtëpisë zijnë edhe misër dhe gështeja.
Dita e “arifesë” (13 mars) fëmijët zgjohen pa lindur dielli, i marrin vezët e ziera dhe shkojnë për kukurek (taçe) dhe lule të tjera në kojre ose pyjet e zabelet e afërme ose gështejat. Duke mbledhur kukurek, fëmijët i rrokullejnë vezët lëndinave. Me këtë rast ata do të thonë: “PËR SHËNDETIN E BABËS, PËR SHËNDETIN E NËNËS, SI DHE PËR GJITHË ANËTARËT E FAMILJES…” Sipas dëshmive të mbledhura në shumë vise të trevave lindore shqiptare në të kaluarën jo të largët janë kënduar shumë këngë, ndërkaq në kohën e fundit ato dëgjohen shumë rrallë.
Përveç kukurekëve, fëmijët marrin edhe degë dushku e thane, më pas të gëzuar dhe plotë hare do të nisen së bashku për në shtëpi. Në qoftëse ndonjë lule u bije nga dora, fëmija nuk e merrë më, sepse nuk bën të mirret ajo lule e të çohet në shtëpi, sepse ka prekur tokën dhe është shenjë e keqe të vihet në shtëpi. Lulet e mbledhura i vendosin nëpër vrimat e mureve si dhe nëpër reset e dyerve të shtëpisë; Me lule më herët i stolisnin edhe mutirin (ftirin). Po ashtu besohej se gjatë stinës së dimrit bleta bije në gjumin dimëror. Kështu ata që mirren me kultivimin e bletëve, lulet dhe degët e thanës ose dushkut i lënë mbi kosharet e bletëve me qëllim që bletët të zgjohen nga gjumi sapo të nuhasin erën e ngrohtë të pranverës dhe luleve. Me këtë rast në disa treva lindore do të përsërisin tri vargjet:
“Si e ndërron dushku erën
Ti ta dëgjosh pranverën” (Selvie Nuredini, Zagraçan, 1985);
Në mbrëmje zonja e shtëpisë do të marrë prej kopshti një plis me barë, të cilin e vendos në pragun e derës së shtëpisë dhe mbi të do të ndez squfur ose bajgë të thatë. Besohej se tymi I squfurit do të zhduki “gojëmbyllurit”, (kështu i quajnë atë ditë gjarpërinjtë dhe bollat). Që prej kohrave më të hershme njeriu ka ditur të përdorë squfurin (në sasi të vogla) kuptohet si mjet helmues shfarosës. Ndërkaq tymi i bajgave të thara besohet se do ti shfarosë mushkonjat dhe insektet e ndryshme. Ditët e shënuara, si dita e Verës, Sulltan Nevruzi, Shën Gjergjit, Heremisë e Shën Mitrit, nuk lejohej që të qepet në tër Trevat Lindore, sepse sipas besimit në të kundërtën do të dalin “gojëmbyllurit” (gjarpërinjtë e bollat), si dhe z’duhet të zihet sapun me dorë sepse do dalin kërminjtë.
Natën e verës do të kryhet edhe një rit tjetër: një anëtar i familjes do të marrë një degë trëndafili dhe e djeg. Pasi të ndizet dega e trëndafilit, dega lëshonë një lëng ngjyrë gështenje. Me këtë lëng laget një pjesë e mashës; më pas merret një vezë, e cila lyhet dhe u vendohet nga një shenjë fëmijëve në ballë, ose një pikë, ose një vijë në formë vertikale prej te flokët deri në mes të dyj vetullave.
Në të kaluarën shenjë u vihej edhe pleqëve, por edhe gjithë anëtarëve të familjes, për t’u ruajtur nga më e keçja
Ky rit përcjellës i Ditës së Verës, nuk ka qënë vetëm festë e fëmijëve, por festë e ç‘do moshe gati në të gjithë Trevat Lindore. Sipas bindjes që mbisundonte në mesin e popullatës, kjo shenjë u vendohej në ballë që të mos i nxijë e mos i zë dijelli në stinën e verës. Në qoftëse ndonjë pulë ka rënë “Klloçkë” (Qukë) ditën e arifes do tija vendosin vezët duke ia shqiptuar emrat e disa fëmijëve të zhdërvjelltë. Pasi t’i kenë vënë vezët ato do të thonë tri herë këto fjalë: “Kup u vumë, kup të dalin zogjtë.
Në shumë treva lindore shqiptare ditën e “arifes” së Ditës së Verës, i dërgohen rroba nuses së fejuar (zënë), ashtu si edhe festat e tjera të motit dhe atyre fetare, para se të bëhet dasma.
Në mbrëmje, gati në të gjithë trevat lindore, nëna përgatitë “martinkën” ose veroren e mbaruar me pe të kuqe dhe të bardhë. Penjtë përdridhen dhe më pas në to vendosen monedha të vjetra të shpuara. Martinkën me monedha fëmijët i varin në qafë, kurse anëtarët e tjerë të familjes, martinkë vendosin në bylyzyk të dorës, me qëllim që dora të mos pushoj së punuari, kurse te gishti i madh i këmbës së djathtë, që të mos pengohet dhe të rrëzohet gjatë verës. Fëmijët nga më të moshuarit porositen që martinkat ti heqin porsa ti shohin zogjët shtektar (dallëndyshen, Lejlekun) dhe të njejtat ti varin në degë trëndafili, pemë ose kaçuba.
Në Ditën e Verës, dikur gati në tërë trevat lindore gumëzhinin apo vlonin fshatrat e lagjet e qyteteve nga zërat e fëmijëve (tani më pak). Fëmijët zgjoheshin shumë herët diku rreth orës 5 të mëngjesit. Me vehte merrnin shportat e në njërën dorë mbanin karthija (shkopi), duke belbëzuar (ciu-ciu-ciu) shtëpi në shtëpi. Fëmijët bëjnë ciu-ciu deri në momentin që zonja e shtëpisë do ta hapë derën. Nëqoftëse fëmija ka harruar të marrë në dorë shkopinjtë, e zonja e shtëpisë i thotë:”Ku i ke zogjtë”. Fëmija pas saj kthehet në oborr merr ca karrthija dhe hynë brenda, por kësaj radhe “me zoga”. Degët i lënë në oxhak (sot te porta), e më pas i djegin me qëllim që vezët të “qelin” të gjitha si “prushi”.
Zonja e shtëpisë fëmijëve u jep dhurata: vezë, molla, bombone, sheqerka, gështenja, misër të zijer, kokrra etj. Fëmijët do të gëzohen më së shumti kur marin dhuratë vezë. Në këtë ditë ato mbledhin mjaftë vezë. Shkuarja e fëmijëve shtëpi në shtëpi është shenjë e pjellshmërisë. Në ditën e Verës edhe të mëdhenjtë si edhe misafyrët gostiten me vezë të ziera.
Dita e Verës ka për qëllim të sigurojë, në plan të parë: mbrojtje, pjellëri, shëndet, përparim, fat e dashuri si për individin ashtu edhe për bashkësinë njerzore. Riti i Ditës së Verës në trevat lindore shqiptare tradicionalisht ruan parimet magjiko-religjioze të kontrollit të ndryshimeve shoqërore, shpirtërore e kohore. Përmes riteve të këtilla, në një farë mënyre, vendoset uniteti ndërimjet njeriut dhe natyrës.
Kompleksiteti i riteve të motmotit lidhet me Ditën e Verës, bart në vete në tër trevat lindore pa përjashtim, rëndësi të madhe shoqërore dhe psikologjike. Para se gjithash duke u përmbajtur rregullave që i kërkojnë ritet e këtilla, arrihet bindja se në mënyrë aktive mund të ndikohet ndaj zhvillimit të ngjarjeve, kurse besimi i paluhatshëm në efektin e tyre e kthen rehatin dhe stabilitetin psiqik, gjegjësishtë vendoset një barazpeshë mentale tek personi i cili i nënshtrohet riteve të këtilla. Megjithatë në kohën e tashme një pjesë e madhe e riteve tradicionale janë harruar në trevat lindore, kurse një pjesë e tyre të mbetura po marrin karakter argëtimi për arsyje se kanë humbur kuptimin.
GЁZUAR DITA E VERES
