KULTURA MATERIALE DHE SHPIRTËRORE NË VELESHTË

Zejnulla QYRA

KULTURA MATERIALE DHE SHPIRTËRORE NË VELESHTË

Materialet janë marrë nga libri “Veleshta në Histori”, botuar në Tiranë në vitin 2000 ‐ autor Zejnulla Qyra

Veleshta‐ Përshkrim i shkurtër historik
Veleshta është vendbanim i hershëm historik, në veri të Strugës në kilometrin e shtatë të rrugës, që lidh Strugën me Dibrën.
Në hartën arkeologjike të Strugës, në lokalitetin e Veleshtës fiksohet vendbanim antik i fortifikuar, Nekropoli, i cili ka të bëjë me varrezat ilire në lagjen e Shejlerëve. Pjesa e parë e tyre u demoluan në vitet 1926‐ 1927, kurse e dyta në 1966‐67. Burime materiale historike janë gjetur në periudhën iliro‐ romake edhe në pjesë tjera të lokalitetit.
Burime të shkruara historike për Veleshtën hasim në dokumentet e administratës osmane të shekullit XV‐ XVI. Në regjistrimet e popullsisë nga administrata osmane në 1519 në Veleshtë kanë jetuar shqiptarë të besimit krishter,si pasardhës të ilirëve.
Në regjistrimin e vitit 1582‐83 në Veleshtë hasim edhe banorë të përkatësisë islame si rezultat i islamizimit të banorëve vendas (Bektash, sot fisi Bekteshi, Nasuh, sot fisi Nasufi,Vlashko, sot fisi Vlashi. Bojko, sot fisi Bojku). Këto nuk janë supozime, por fakte historike se banorë të vjetër vendas e kanë pranuar islamin. Nuk pretendohet se me kalimin e kohës nuk ka patur migrime dhe vendosje të fiseve të ndryshme në Veleshtë, por islamizimi i vendasve e hedh poshtë teorinë e studiuesve sllavë se shqiptarët janë të ardhur në këto hapësira. Me përhapjen e islamit krijohet një ndarje e re fetare, por shqiptarët u treguan tolerantë, e ruajtën gjuhën, traditat dhe identitetin kombëtar.
Kultura dhe besimi islam në Veleshtë do të dominojnë prej fundit të shekullit XVI dhe fillimi i shekullit XVII. Për nevojat e myslimanëve do të ndërtohet në fillim teqeja dhe konaku, të cilat më vonë shndërrohen në xhami, mbasi në vitet 1293‐ 95 sipas hixhrit do të ndërtohej edhe minareja.
Veleshta si vendbanim më i madh shqiptar në hapësirën gjeografike të Strugës, me sukses i ka kaluar të gjitha periudhat historike, duke u rritur për çdo vitë. Banorët e kanë bërë historinë e saj në periudhat më të vështira që ka kaluar populli shqiptar. Të gjithë sistemet nëpër të cilat kaluan shqiptarët në trojet e tyre etnike, kanë qenë pjesë e rezistencës për mbrojtjen e gjuhës, traditat dhe identitetin,
Veleshtarët kanë qenë rezistues të administratës shekullore osmane, përkundër privilegjeve që i ka ofruar kjo administratë për një shtresë të vogël të shqiptarëve myslimanë. Në periudhën e Rilindjes Kombëtare, ata dhanë përfaqësuesit e tyre në fushat e ngritjes së vetëdijes dhe zgjerimit të lëvizjes Kombëtare në fillimin e shekullit XX. Ata përfaqësonin klubet shqiptare, sidomos atë të Selanikut, ku gravitonin më shumë edhe për shkak të mundësive të tyre për shkollim.
Nga rilindasit veleshtarë, u dalluan Fejzi Vinca, i cili si anëtar i Klubit të Selanikut mori pjesë në Kongresin e Shkronjave në Manastir më 1908.
Dalip Zhuta dhe Sadudin Qyra, mbaruan shkolla të larta në Selanik, i pari pati kontakte dhe korrespodencë me diplomatë –konsuj të shteteve europiane në Manastir, të cilit pas vitit 1918 i humben gjurmët dhe kontaktet me familjarët. I dyti Sadudini, pas Luftës së Dytë Ballkanike vendoset në Stamboll, ku do të ushtrojë funksione të larta si jurist në administratën e Turqisë së Ataturkut.Vdes në vitin 1943.Varroset në Stamboll, me nderime të larta shtetërore, për çka shkruajti edhe gazeta më e madhe e Turqisë “HYRIJET”.
Mbi 100 veleshtarë morën pjesë në kryengritjen e Shtatorit 1913 kundër pushtimeve të ushtrisë serbe në rrjedhën e Drinit të Zi ‐ Strugë e Ohër. Në Luftën e Petrinjës shtator 1913, u plagosën dhe humbën jetën një numër i konsiderueshëm veleshtarësh. Pas këtyre luftimeve, ushtria serbe do të bëjë masakra të mëdha ndaj popullsisë së pafajshme veleshtare, të cilët për t’u shpëtuar masakrave, u detyruan të largohen nga Veleshta dhe u vendosen në fshatrat malore të Shqipërisë.
Pas mbarimit të Luftës së Parë Botërore, tokat shqiptare në kuadër të së cilave edhe Veleshta, ranë nën administratën e Mbretërisë Serbe, Kroate dhe Sllovene.
Kjo administratë, disa herë ka tentuar t’ia vërë zjarrin Veleshtës me skenare të parapërgatitura, por nuk ia dolën, falë zgjuarsisë së veleshtarëve, sidomos në vitin 1925 dhe 1936.
Në Veleshtë, hapja e shkollës në gjuhën amtare do të pritet me një entuziazëm të madh.Veleshtarët e presin mësuesin nga Elbasani, Skender Hoxhën në mes të fshatit në nëntor të vitit 194. Mësues Skenderi rreth vetes e tuboi parinë e fshatit, të cilët u organizuan në grumbullimin e nxënësve, vajza e djemë të moshave të ndryshme, rreth 100 që shifen edhe në një fotografi dalur para shkollës me rastin e 28 Nëntorit, duke e kënduar Himnin e flamurit. Në dorëshkrimet e mësuesit Skender, mësojmë se si ka punuar në dy turne. Ai në memoaret e veta shpalos kujtimet e kohës brenda një viti që kaloi me nxënësit, rininë dhe të moshuarit veleshtarë. Mësuesi Skender i vuri themelet e arsimit shqip në Veleshtë . Periudha e dytë e arsimit fillon me vitin shkollor 1945‐1946, por nën administrimin e Jugosllavisë komuniste. Në shkollën e Veleshtës do të punojnë mësues nga vendbanimet jashtë Veleshtës. Brenda disa vitesh në këtë kolektiv do të punojnë veleshtarët, të cilët në këtë shkollë i mësuan shkronjat e para shqipe. Këta mësues me entuziazëm të madh do të punojnë me fëmijët veleshtarë.
Veleshta rritet si vendbanimi më i madh shqiptar në hapësirën gjeografike të Strugës. Krahas shtimit të popullsisë do të shtohet edhe numri i nxënësve veleshtarë. Lindi nevoja për ndërtimin e objekteve të reja shkollore, objekte për të rinjtë veleshtarë. Është dashur të sigurohen kushte për shkollimin e 1013 nxënësve veleshtarë të përfshirë në 30 paralele, ky ka qenë numri i nxënësve në vitin shkollor 1985‐ 1986. Ky është edhe numri më i madh i nxënsve në shkollën e Veleshtës. Deri në fillimin e mijëvjeçarit të ri numri i nxënësve në Veleshtë ka qenë i kënaqshëm. Prej kur filloi migrimi masovik i veleshtarëve në botën e jashme, sidomos migracioni familjar në vendet europiane, brenda 20‐25 viteve të fundit, sot numri i nxënësve në shkollën e Veleshtës është i përgjysmuar dhe për çdo vit zvogëlohet. Edhe kjo administratë (apo sistem) nuk ka qenë më e mirë për shqiptarët. Veleshtarët detyrohen me vetëkontribut të ndërtojnë objektin e ri shkollor për nevojat e fëmijëve të tyre. Jo vetëm në objektet shkollore, por ata do të marrin pjesë edhe në ndërtimin e gjithçkaje që kishte nevojë të ndërtohet në fshat, mbasi shteti nuk investonte asgjë për përmirësimin e jetës në këtë vendbanim.
Të rinjtë do të arsimohen në shkolla të mesme dhe në universitete të ndryshme, sidomos në atë të Prishtinës deri në hapjen e Universiteteve shqiptare në Maqedoni.
Edhe pse të rinjtë velesharë u shkolluan në kushte të vështira, në mesin e tyre do të dalin intelektualë me vlera të larta, studiues e krijues në fusha të ndryshme. Sot Veleshta i ka me dhjetra e dhjetra intelektualë të fushave të ndryshme mësues, profesorë, mjekë të specializar, juristë, ekonomistë, arkitektë, inzhinjerë, shkrimtarë e poetë, ligjerues në universitete të ndryshme, krijues e studiues në fusha të ndryshme.
Këto intelektualë kanë dhënë dhe po japin kontributin e tyre në ngritjen, zhvillimin, ruajtjen e kulturës, arsimit, sportit, traditat, doket, zakonet dhe folklorit veleshtarë, një traditë e vjetër e trashëguar dhe zhvilluar nga gjeneratat brez pas brezi. Ruajta dhe zhvillimi i këtyre vlerave është elementi bazë i së kaluarës ose lashtësisë së një vendbanimi. Këto janë elementet bazë të identitetit të një populli.
Përpos krejt çka u tha më lart, Veleshta sot i ngjan një qyteze me infrastrukturën e saj. Në të, nga veleshtarët janë ndërtuar hotele, fabrika, ndërmarrje të ndryshme, restorane, ambulanca, rrugë të asfaltuara. Jetën e rinisë veleshtare ende e mban gjallë klubi futbollistik – Rinia. Por të rinjtë veleshtarë me fanatizëm të madh e mbajnë të gjallë Shoqërinë Kulturore Artistike “Shpresa”. Kjo shoqëri e prezanton Veleshtën brenda dhe jashtë vendit.
ETNOKULTURA
Kultura materiale është e lidhur përgjithësisht me kulturën shpirtërore, e të dyja përbëjnë thesarin më të çmuar të një populli.
Veleshtarët, shekuj me radhë i kanë ruajtur dhe kultivuar vlerat e etnokulturës edhe përpos presioneve të kohës nëpër të cilat kanë kaluar, ata i ruajtën dhe zhvilluan traditat, folklorin, veshjet, vallet etj. Karakteristike është dasma veleshtare, e cila ka ruajtur shumë elemente nga e kaluara.
Janë ruajtur traditat e lindjes, synetit, fejeses, marteses, vdekjes, festat dhe ritet fetare, doket dhe zakonet familjare: Dita e Verës, Sulltan Nevruzi, Shëngjergji, Erermia, Shën Mitri, Ditë të Kremte, bestytni që lidhen me kultin e Hënës, rituale për shiun. Është mirë që i kujtojmë dhe i shkruajmë, meqë një numër i madh i tyre vetëm kujtohen dhe anashkalohet manifestimi si rezultat i zhvillimeve shoqërore dhe ndryshimeve në organizimin familjar.
Aspekt me vlera etnografike është organizimi familjar në familjet shqiptare. Në fillesat e veta kemi organizimin e familjes patriarkale, e përcaktuar nga sasia numerike e pjesëtarëve në një familje dhe nga pushteti në familje i plakut të familjes. Në ditët e sotme evoulimi në organizimin familjar i ndryshoi këto raporte dhe krijoi familjet e vogla (burrë‐ grua dhe fëmijë).

Ceremoniali i lindjes – zakonet e lindjes fillojnë nga koha kur fillon shtatzania dhe mbaron kur foshnja mbush një vit. Kur shtatzëna hy në muajin e nëntë, ajo përgatitet për lindje. Këtë e bënë për vete dhe për foshnjën. Ato përfshijnë: shtrojen dhe mbulojën, këmishat, dizgat dhe tesha të tjera për foshnjën, të cilat lidhen me një bofçë dhe ruhen në arkën e shtatzënës, bashkë me teshat e saja. Në teshat e foshnjës, ajo ruan edhe një brisk si dhe një pe të pastër dhe të fortë, që do t’i duhet për t’ia pre dhe lidhur kërthizën foshnjës së porsalindur.
Kur shtatzëna hy në muajin e nëntë, ajo nuk guxon të largohet nga shtëpia e burrit, pasi nuk dihet se kur mund t’i kuptojë sinjalet e para të lindjes. Për lindjen duhet lajmëruar vjehrra, në munges të saj thirret një grua e moshuar dhe e besuar nga komshia, e cila quhet ebja. Ebja ia prêt kërthizën foshnjës, e lan dhe e bën lirek. Lajmërohen të afërmit dhe nëse ka lindur djalë, bakshishet janë më të mëdha. Darka e caktuar për këtë ceremoni është mjaft solemne. Në këtë ceremoni bëhet edhe pagëzimi i foshnjës. Kur fëmija mbush një vit, i priten flokët nga nuni, një njeri i afërm i familjes. Me këtë mbaron ceremoniali i lindjes.

Ceremoniali i synetit ‐ Syneti ka ngelur në këto treva qysh prej islamizimit të popullsisë. Përgatitjet për këtë ceremonial fillojnë një vit më parë. E ëma e djalit përgatit bohçallëkun, i cili përfshinë: një këmishë, çorape, fasulet dhe avli. Këto peshqeshe i jepen berberit. Babai blen tesha për daljen e djalit të tij për këtë ceremoni solemne, i cili bëhet zakonisht nga mosha dy deri në shtatë vjetë. Mbasi bëhen përgatitjet familjare, atëherë shpallet java e synetllëkut. Tre ditë para thirren të afërmit, miqtë, dashamirët. Zakonisht për këtë ceremoni caktohet dita e enjte ose e dielë. Daja i djalit për këtë ditë sjell daullet ose dash. Pas ngrënies së darkës, të gjithë të ftuarit dalin nëpër fshat (qytet) të shëtisin djalin me daulle, kurse gratë përgatisin dhomën e djalit ku do të kryhet syneti. Daja e merr djalin në krahë dhe e çon në dhomën ku është vendosur berberi. Gjatë kryerjes së synetit ndalohen muzikat, kurse kur mbaron ai, daullet bien dhe lajmërojnë se syneti është kryer. Gjatë kësaj ceremonie gratë pas dere këndojnë:
Në të qaftë more berber Mbushja gojen me biber Në të qesht more berber Mbushja gojen me sheqer…
Para se të hike, berberi e viziton fëmijën. Me vete merr edhe shumë peshqeshe.
Zakonet e fejesës – Kur djali ose vajza arrin në moshën e pubertetit, nga 16 deri 18 vjet ( flitet për të kaluarën e hershme) familja për djalin çojnë shkesë, kurse për vajzën presin shkesë. Sipas traditës, shkesi që vjen të kërkojë vajzën, porsa ulet pranë oxhakut, merr mashën dhe e përzien zjarrin duke thënë në heshtje “ Si ndizet zjarri ashtu të ndizet kjo punë…”
Shkesi disa herë shkon në familjen e vajzës për të bindur familjarët, duke lavdëruar familjen e djalit, kurse gjatë kësaj kohe familja e vajzës pyet për familjen e djalit. Në momentin e shpalljes së fejesës pihet sherbeti me shkesin, jepet nishani i fejesës. Pas këtyre formalitetetve, shkesi merr një bohçë me tesha për dhëndrin dhë drejtohet në shtëpinë e tij. Tradita ka qenë që riza të përcillet me daulle. Në shtëpinë e dhëndrit hapet konak, shtatë ditë pranon urime për fejesën. Koha e fejesës zgjat sipas mundësive të familjes së vajzës, zakonisht nga gjashë muaj deri në dy vjet. Akti i dasmës përsëri caktohet nëpërmjet shkesit, shkesi merr edhe masën e nuses (numri i këpucëve…).

Zakonet e martesës‐ Pasi janë bërë të gjitha përgatitjet, dasma fillon me ditën kur çohet boja te nusja. Duhet të jetë e hënë ose e enjte. Sipas traditës, në bojë shkojne tre ose pesë veta (numër tek). Bojali mund të jenë: daja,vëllai xhaxhai…Në bojë dërgohen: ngjyrë për flokët, këna për duart, vath unazë, dorza, ombrella montal (mantil), preparate kozmetike, veshje për nusen,por edhe për familjen e ngushtë. Në momentin e përcjelljes së bojes,zakonisht gratë këndojnë këngën:

Kush ta pru bojen toj
Oj perroj toj perroj
Qazim aga si zotnoj
Oj perroj toj perroj….

Në shtëpinë e dhëndrit dasma bëhet më e madhe. Dasma zgjat nji javë, e cila përcillet me aheng (muzikë), sidomos pas darke dhe zgjat një javë. Ditën e marrjes së nuses në orën 11, rruhet dhëndri me muzikë dhe krushqit nisen për në shtëpinë e nuses. Derisa burrat hyjnë nëpër konaqe, gratë drejtohen te shtëpia e nuses me këngën:
Top sheçere rrumbullake Mbeten krushkat në sokak
S’ka kush t’u boe konak Fatime dil në lom
Të ka çu vjerra selom…
Kur krushqit bëhen gati për kthim, qerreve u vendoset nga një rizë, kurse asaj të nuses një këmishë prej pëlhure. Gjatë kthimit, krushqit patjetër duhet të ndërrojnë rrugë, hy nusja në shtëpinë e dhëndrit, te pragu i derës i vendoset nje enë me ujë, masha dhe sende të tjera. Ajo duhet t’i bjere derës me kokë dhe të futet në dhomë ku do të nusërojë. Muzika, këngët, vallet, bisedat do të vazhdojnë deri në orët e vona të mbrëmjes, kur dhëndri mbyllet në dhomën e nuses. Në mëngjes, nga dhoma e nuses dhëndrin e nxjerrin të afërmit me muzikë, me çka mbaron edhe ceremonia e dasmës.

Zakonet e vdekjes ‐ zakonet e vdekjes ndryshojnë sipas moshës së të ndjerit. Foshnja nuk vajtohet, kurse të rinjtë, të rejat, pleqtë e plakat vajtohen. Ceremoniali i vajtimit është më i dhimbshëm në rastet e vdekjes së papritur, sidomos të moshës së re, kurse në moshat e thyera vajtimi është më pak i dhimbshëm. Tradita në këto hapësira ështënë shenjë zie. Gratë vishen me tesha të zeza. Kufoma vendoset në mes të dhomës ku janë gratë pa marrë parasysh gjininë e të ndjerit. Gratë e vajtojnë të ndjerin apo të ndjeren sipas… Kufomat femra i lajnë gratë (hoxhovica), kurse meshkujt i lanë hoxha. Xhenazen në varr e fusin më të afërmit. Pas këtij procesi, vazhdojnë ngushëllimet për një javë me familjen e të ndjerit.
Festat dhe ritet fetare,doket dhe zakonet familjare
Në Veleshtë, por edhe në hapësirën e Ohrit e Strugës pjesa dërmuese e shqiptarëve i takojnë besimit islam, të ritit sunit, mirëpo në kalendarin e festave të tyre ato kremtojnë edhe festa të tjera të ritit kristian dhe pagan, si shprehje e traditës së tyre të lashtë, që kur i kanë ushtruar këto besime. Nga festat dhe ritet fetare,si dhe nga zakonet dhe doket familjare të “kultit të të parëve”, po veçoj disa:

Dita e Verës‐ E kremtja pagane mbahet tri ditë, gjatë së cilës gratë nuk bëjnë punë dore, pasi besohet se mund t i kafshojë gjarpri, pra lidhet me kultin e gjarpërit Fëmijëve u lidhet në dorë dhe në gishtin e madh të këmbës një pe me ngjyra, të cilin e mbajnë deri kur ta shohin lejlekun ose dallëndyshen duke fluturuar. Nëse kjo nuk ndodh peri mbahet deri në ditën e Shëngjergjit. Natën e Verës zihen vezë të kuqe, në mëngjes herët shkohet për lule (kukurek). Fëmijët herët shkojnë shtëpi më shtëpi, duke thirur: ciu…ciu..ciu. Del në derë zonja e shtëpisë dhe u jep fëmijve nga një kokërr vezë.

Sulltan Nevruzi‐ Gratë bëjnë koleç dhe qahija. Atë natë mendohet se falen pemët, lidhen me nje kashtë thekri, në mëngjes zgjidhen që të bëjnë më shumë prodhime.
Shëngjergji– Kjo ditë bie më 6 Maj, ziejn dhe ngjyrosen vezë. Fëmijët shkojnë në mulli, marrin ujë në mbrëmje, me të cilin lahen në mëngjes për shëndet.Vihen litarë nëpër drunjë dhe kolloviten që të mos u mirren mend…
Eremia‐ Kjo ditë bie nëntë ditë pas Shëngjergjit, më 15 maj. Gratë, pa lindur dielli, shkojnë në ujëra rrjedhës. Atje lahen dhe në kthim mbledhin lule dhe barishte”, “kullosin flokët” që t’u rriten. Me vete marrin edhe gërshërë që t’i pesin majet e flokëve që t’u rriten. Krejt kjo përcillet me këngën:

Maj,maj koko maj
Rrojtmi floket sa t’i mbaj
Për nji muj sa nji duj
Për nji javë sa nji stav…
Sa udha e pazarit
Sa bishti i kalit…..

Natën e Eremisë, fëmijët u bien enëve të ndryshme dhe këndojnë:
Eremoj,deremoj gjithë të mojrat në shtëpoj Hikni bolla e xharpi se t’u vrasim me shkopi…
Shën Mitri—bëhen koleq e qahija dhe vizitohen ujëra dhe vende të ndryshme, për të cilat mendohet se mund të shërojnë. Këto vizita më shumë bëhen nga gratë, të cilat me vete marrin fëmijë të sëmurë.
Ditë të kremte—Nga ditët, të cilat më shumë i respektojnë gratë,është e premtja (xhuma), sidomos koha e drekës kur ato tubohen nëpër komshi dhe vizitojnë njëra tjetrën. Këtë e bëjnë për çdo javë me radhë. Gjatë kësaj kohe, asgjë nuk punohet, por kuvendohet. Si ditë e javës, në të cilën gratë janë të kufizuara në punët e tyre është edhe dita e martë, për të cilën mendojnë se ka një orë të “ ligë”,por nuk dihet kur është ajo, prandaj ato janë shumë të kujdesshme.
Bestytni që lidhen me kultin e Hënës –hëna e re dhe hëna e vjetër janë dy faza të hënës. Kur hëna është e plotë quhet hëna e re, ajo periudhë lidh gjëra të mira. Gratë në këtë periudhë bëjnë “pokuze “, shërojnë në mënyra të ndryshme sëmundje të lëkurës. Me këtë, më shumë mirren plakat. Gjatë këtyre ditëve bëhet kujdes në lëvizje, sidomos natën, meqë mendohet se gjatë natës bëhen edhe magji…
Rituale për shiun—( Dordoleci). Gjatë muajve të verës, kur shiu është shumë i nevojshëm për bujqit, kurse koha ka mbajtur e thatë,
organizoheshin sidomos nga fëmijët lutje për shi, ata mbuloheshin me shtogje, mbi të cilët hidhej ujë dhe këndohej:

Shi,shi laga shi
Mbush ambarin me kalli…..

Veshja popullore
Veshja e grave‐ Fondi i veshjes së grave përmbante: këmishë, mintan, brez, peshterkë, dizga, këmza, çorape, jelek, hirkë, peshtemall, tërlik, këpucët, bofça, shamija, kocakët etj.
Veshja e grave dallohet nga mosha. Gratë e moshuara zakonisht kanë mbajtur veshje, në të cilën ka dominuar ngjyra e zezë, vajzat ngjyra të kombinuara, kurse nuset zakonisht kanë mbajtur veshje ku ka dominuar ngjyra e bardhë me dekore të ndryshme (të qëndisura). Sipas gjurmimeve të bëra dhe konsultimet me etnologë dhe specialistë në fushën e etnologjisë nga Tirana dhe Prishtina,veshja e nuses veleshtare është unike dhe dallohet nga veshjet e nuseve në të gjitha trojet shqiptare. Është një sfidë për specialistët e kësaj fushe ta gjurmojnë këtë fenomen.
Veshja e burrave – Siç ka qenë veshja e grave e larmishme në llojë e motive, ashtu ka qenë edhe e burrave të moshave të ndryshme. Ndër to dallojmë: tirqit, pantallonat e leshta (benevreket), xhamadani, brezi, këmisha, mintani, strukja, furka, kësula (e bardhë dhe e zezë), çorapet, komëzat, opingat, këpucët etj.
Kohët e fundit, veshja tradicionale e burrave është lënë në harresë, ajo nuk mbahet në jetën e përditshme,as edhe në solemnitete, përveç në ditët dhe festat ku prezantohet folklori kombëtar.
Vallet popullore ‐ Vallet janë të shumta dhe të shumëllojshme, të cilat bartin autenticitetin etniko‐ kombëtar shqiptar. Këto valle janë të lidhura me ritet e dasmës, sepse luhen gjatë këtij ceremoniali. Në disa prej tyre vërehet gërshetimi i lirikës me epiken, sidomos në vallet e burrave të përcjellura me daulle e pizga.Vallet më karakteristike që jane luajtur nga burrat veleshtarë: Ostrençe, Çaloge, Dyshe, Treshe, Katërshe, Toskarçe‐ Beratçe, Kërçovka, Topsheqerja, Dervençja, Alinaja, Baboja,Koxhaxhikja, Vdekja etj.
Burrat veleshtarë nëpër dasma dhe ahengje të ndryshme kanë bërë gara midis veti kush është më i miri në vallet e ndryshme. Ka qenë traditë që në konaqet të luheshte, të dridhet shtëpia e të shuhen llampat e gazit. Në Veleshtë është ditur cili nga valltarët është më i miri në valle të caktuara. Në një dokument që kam hasur në arkivin e shkollës që mban datën e 12.11.1949 grupi i valltarëve veleshatë e kanë përfaqësuar Veleshtën në Shkup me sukses, gjithmonë të përcjellur nga muzika e mjeshtërve veleshtarë, Usta Ekoja,Zizi dhe Tishi.
Vallet e grave nuk kanë ndonjë karakteristikë të vecantë. Luhen në formacione gjysmë rrethi të kapura dorë për dore në formë zinxhiri. Këto valle përcillen me dajre dhe me këngë nga ato që i bien dajres, por ndihmohen edhe nga ato që e luajnë vallen. Zakonisht është kënduar dhe luajtur nëpër dasma, në të cilat veleshtaret e kohës përpiluan tekste me muzikë ku lindën shumë këngë burimore veleshtare. Prej tyre veçojë këngët: “Veleshtare moj kokone…” dhe “ Jalla m ka marrë malli..” (tekstet u thurën dhe u kënduan nga gratë veleshtare për dy të rinj të dashuruar të cilëve nuk u lejuan familjarët të mirren. Por ironia e fatit i çoi të bashkohen mbasi vajzës i vdes burri e djalit gruaja në mosha shumë te reja). Kjo nuk është legjendë, por ngjarje e vërtetë, pasi trashëgimtarët e këtij çifti krijuan familje në Veleshtë.
Në konaqet e burrave janë kënduar këngë të moçme nizamësh,t ematika të ciklit epik dhe heroik. Lindi kënga për Sul Zhutën (ngjarja ka ndodhur në vitin 1875, kur ushtria osmane rrethon Sul Zhutën, por ai nuk u dorëzua dhe vazhdoi rezistencën; Kënga e Dilaver Vincës, ngjarja ndodh në vitin 1908, grup veleshtarësh në luftë kundër ushtrisë osmane, në të cilën vritet Dilaveri.

Çosht aj karavan çi vojn Belices
Osht karavani i Dilaver Vojnces
Dilaver ku ke qonë
n Elbasan me marr duhon
ta pojn shqiptarët për ramazon….”

Këto këngë do t’i quaja pjesë të historisë dhe rezistencës veleshtare në shekuj, e cila për fat të keq po lihet në harresë nga gjeneratat e reja.